تاریخ كتابت كرمانیـان

نسخه خطی ـ یا به اصطلاح عامیانه‌اش ـ دست‌نویس به کتاب‌های قدیمی گفته می‌شود که با دست‌نوشته شده و چاپی نیستند. البته در ادبیات کتابداری، دست‌نویس به نوشته‌هایی می‌گویند که تک‌نسخه بوده و توسط نویسنده تولید شده است؛ اما آنچه در ادبیات فارسی به آن نسخه خطی گفته می‌شود، کتاب‌هایی است که معمولاً در دوران قبل از رواج صنعت چاپ در ایران و کشورهای اسلامی تولید می‌شد.

یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای شناخت و حفظ فرهنگ و هویت هر ملت، توجه به میراثی است که از گذشتگان آن ملت به جای مانده است. بر همین اساس، باید میراث گذشتگان را حفظ کرد و در اختیار همگان قرارداد. نسخه خطی که دست‌نوشته‌ای از آثار گذشتگان است مهم‌ترین نمونه میراث گذشتگان است که باید در حفظ و نگه‌داری آن کوشید.

به تعبیری، در باب اهمیت نسخ خطی همین بس که این نسخه‌ها، آینه تمام نمای شرایط فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تاریخی زمان خود هستند که تصحیح و برگرداندن آن‌ها به زبان فارسی، به پربار شدن فرهنگ جامعه کمک می‌کند. چراکه این مکتوبات، ما را با فرهنگ و اندیشه گذشتگان آشنا می‌کند و از این رو، تا بر گذشته خود واقف نباشیم و داشته‌های خود را به درستی نشناسیم، نمی‌دانیم در کجا ایستاده و قرار است به کجا برویم. از سوی دیگر، از خلال نسخه‌های خطی، می‌توان به تاریخ اندیشه و عقاید حاکم بر اعصار مختلف پی برد و گروه‌های تأثیرگذار بر جامعه در طول تاریخ را شناسایی کرد.

گر چه با توجه به قدمت و پیشینۀ کهن کرمان و وجود اندیشمندان و ادبیان بسیار در طول قرون و اعصار گذشته، این موضوع در وهلۀ نخست نویددهندۀ گنجینه‌ای غنی از نسخ خطی ارزشمند از منطقه است، اما متأسفانه به‌واسطه وقوع جنگ و کشمکش‌های متعدد در طول تاریخ و خرابی‌ها و نابودی‌های متعاقب آن، بسیاری از این آثار ارزشمند از بین رفته است. برخی نیز به‌واسطه عدم درک و شناخت اجداد ما و به دلیل اهمال و سهل‌انگاری و عدم امکانات به مرور زمان نابود شده‌اند و بخش دیگری نیز توسط خارجی‌ها، به ویژه انگلیسی‌ها از کشور خارج شده‌اند، با این حال هنوز می‌توان در آرشیوها و مراکز اسنادی و کتابخانه‌ها، نسخ خطی مربوط به کرمان را دید.

خوشبختانه در همین راستا، آقای دکتر داریوش کاظمی به اتفاق چند نفر از همکارانشان، در کاری ارزشمند، فهرست نسخ خطی کرمان در کتابخانه‌های بزرگ ایران را از چند سال پیش آغاز نموده و نتیجه این کار را تا کنون در ۴ جلد کتاب منتشر نموده‌اند.

بدین بهانه، در ادامه نظر خوانندگان عزیز مجله سرمشق را به گفت‌وگویی که با آقای دکتر داریوش کاظمی داشته‌ایم جلب می‌نمایم.

دبیر بخش تاریخ

قبل از ورود به بحث اصلی، برای آشنایی بیشتر خوانندگان محترم مجله، قدری از خودتان بگویید.

در کرمان به دنیا آمدم و در همان‌جا بزرگ شدم. تا مقطع کارشناسی در کرمان تحصیل کردم و کارشناسی ارشد را در واحد مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی تهران گرفتم.

شاگردی محضر سرور بزرگوارم شادروان استاد «دکتر جواد برومند سعید» که شخصیتی بی‌نظیر و مثال‌زدنی است، از افتخارات زندگی‌ام بوده است. در خدمت سربازی عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان شدم و این عضویت و شاگردی استاد بزرگوارم همچنان ادامه یافت. در طول این سال‌ها مدتی مدیریت گروه زبان و ادبیات فارسی را بر عهده داشتم.

از سال ۱۳۷۵ به تحصیل دوره دکتری در دانشگاه تهران پرداختم و از محضر استادان بزرگواری همچون شادروانان دکتر ماهیار نوابی، دکتر مظاهر مصفا، دکتر شفیعی کدکنی، دکتر اسماعیل حاکمی، دکتر سادات ناصری، دکتر اسلامی ندوشن و ... بهره بردم.

دوره دکتری من در سال ۱۳۸۱ با نگارش رساله‌ای تحت عنوان «تصحیح انتقادی دیوان وقار شیرازی» با راهنمایی دکتر ماهیار نوابی و مشاوره دکتر جواد برومند سعید به انجام رسید. از سال ۱۳۸۱ به ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی واحد کرمان منصوب و به فعالیت پرداختم. در این دوره ضمن کوشش در جهت گسترش دیگر رشته‌های علمی دانشکده، مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری زبان و ادبیات فارسی واحد کرمان را با همکاری دیگر اعضا گروه تأسیس کردم و به تصویب رساندم. اکنون سی‌امین و آخرین سال خدمتم به‌عنوان هیئت‌علمی دانشگاه است و به تعبیری به افتخار بازنشستگی نائل خواهم آمد.

در طول سال‌های فعالیت علمی‌ام، ده‌ها پایان‌نامه ارشد و چند رساله دکتری را راهنمایی و مشاوره کرده‌ام. حدود ۲۲ جلد کتاب با ۱۲ عنوان و ده‌ها مقاله علمی به تنهایی و یا با همکاری دیگران نگاشته‌ام. مجموعه کتاب‌های فهرست نسخ خطی کرمان در کتابخانه‌های بزرگ ایران از همین دست است که ۴ جلد آماده و منتشر شده است و شامل: کتابخانه‌های بزرگ تهران (کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد و کتابخانۀ ملی ایران و کتابخانۀ ملی ملک) و کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم با همکاری سرکار خانم مریم بدیعی ـ دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی ـ و نسخ خطی کتابخانه‌های مشهد مقدس (آستان قدس رضوی و دیگر مراکز) با همکاری خانم اعظم شادکام ـ که ایشان هم دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی فرخی دانش‌آموخته واحد کرمان هستند ـ می‌باشند.

انگیزه شما از پرداختن به فهرست نسخ خطی کرمان چه بوده است؟

شاید علاقه من به خوشنویسی و هم‌زمان مطالعاتم در ادبیات فارسی مرا به خوانش متون کهن و تصحیح آن‌ها واداشت. اولین کاری که در تصحیح نسخه انجام دادم، خمسه خواجوی کرمانی با شادروان نیاز کرمانی بود که به دلایلی نام من در شناسنامه آن ذکر نشده است.

به نظر من آثار زیادی در کتابخانه‌ها و شاید در وضعیت نامناسبی به سر می‌برند و انتظار مصحح علاقه‌مندی را می‌کشند تا آن‌ها را به زایشی دوباره وا دارد و در اختیار عموم قرار دهد. یکی از آن‌ها کتاب همشهری دانشمندمان «فتوحی کوهبنانی کرمانی» نویسنده و عارف و مفسر عهد صفوی است که تفسیر ادبی عرفانی آن واقعاً بی‌نظیر و دلنشین است که توسط اینجانب تصحیح و دانشگاه آزاد کرمان آن را به چاپ رسانده است. در این سال‌ها برای یافتن نسخه‌های یک اثر باید به فهرست‌های مختلف و بزرگ منتشر شده همچون فهرست منزوی و دیرتر فهرست دنا (فهرست‌واره دست‌نوشته‌های ایران) و فنخا (فهرستگان نسخه‌های خطی ایران) مراجعه می‌کردم؛ بنابراین به ذهنم رسید برای سهولت کار دیگر مصححین، کتابی تدوین کنم که فهرستی از کتب مرتبط با کرمان را چه آنان که در فارسی آمده یا نیامده‌اند را جمع‌آوری کنم که خوشبختانه بخشی از آن صورت پذیرفت.

قبل از این که وارد مباحث جزئی کتاب فهرست نسخ خطی کرمان بشویم، به طور خلاصه تعریفی از نسخ خطی، فواید و دلایل اهمیت آنان و لزوم فهرست‌نویسی و هدف از تألیف این مجموعه‌ها را بفرمائید.

نسخ خطی آثار ملموس و ارزشمند مکتوب در قالب کتاب، جنگ، بیاض، و حتی اوراق به جای مانده از نویسندگان و شاعران و دانشمندان گذشته است. نگه‌داری حفاظت و تصحیح و تنقیح آنان و در اختیار همگان قرار دادن آن‌ها وظیفه همه کسانی است که در این زمینه آموزش کافی و تخصصی دیده باشند. بسیاری از علوم و دانش‌های گذشته در درون این نسخ به یادگار مانده که استفاده از آن‌ها بی‌شک سودمند خواهد بود.

فهرست‌نویسی نیز بی‌شک کاری مهم برای دستیابی به این آثار ارزشمند است. بدون داشتن فهرستی مدون که مشخصات کلی و گاه جزئی آثار به جای مانده را برای ما روشن می‌سازد، امکان شناخت و دستیابی به نسخ مورد نظر را برای ما فراهم نمی‌سازد. در حین انجام همین پژوهش چند شاعر ناشناخته کرمانی برای ما معلوم و مشهود شد که طی مقاله‌ای تحت عنوان چند شاعر ناشناخته کرمانی منتشر و معرفی کردیم.

متن کامل این مطلب رو در شماره ۵۸ ماهنامه سرمشق مطالعه فرمایید