تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان (۵۸۳ ـ ۴۳۳ ق.) /قسمت دوم
جمشید روستا
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان
https://srmshq.ir/m73coa
در شماره قبل مجلۀ سرمشق ضمن بیان شمه‌ای در باب چگونگی شکل‌گیری دولت سلاجقۀ کرمان، به معرفی قوم سلجوقی و چگونگی تأسیس حکومت سلجوقیان در کرمان، بررسی وضعیت امنیتی کرمان عهد سلاجقه و ارتباط دو سویۀ امنیت و تجارت در آن زمان، بیان چگونگی رویکرد سلاطین سلجوقی کرمان به تجارت و امور تجاری و معرفی مهم‌ترین راه‌ها اشاره گردید. در این قسمت نیز به بنادر، جزایر و کالاهای تجاری در عصر سلجوقیان کرمان پرداخته خواهد شد.
مراکز، بنادر و جزایر تجاری در عصر سلجوقیان کرمان
الف) قمادین (کمادین): عمده‌ترین بارگاه تجاری کرمان که از شهرت و اهمیت فراوانی در عصر سلجوقیان برخوردار بود، ناحیۀ کمادین در جیرفت بوده است. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا همچون هرمز و تیز به سمت کرمان می‌آوردند، در این ناحیه باراندازی شده و سپس از آنجا به نواحی اطراف ارسال می‌شدند. بر طبق روایات «سلسله كاروان‌هایى كه سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمی‌شد، شترهاى این كاروان‌ها یكراست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر كه به «قمادین» شهرت داشت وارد می‌شد و در آنجا زانو می‌زد».۱ در واقع قمادین، انبارگاه و منبع ذخیرۀ کالاهای بازرگانانی بود که از ممالک گوناگون رو به سوی کرمان نهاده بودند.۲ نویسندۀ کتاب تاریخ افضل، در باب این مکان چنین بیان می‌دارد که: «قمادین موضعى است بر در جیرفت مسكن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینۀ متموّلان عالم و گنجخانه ارباب بضایع شرق و غرب...».۳
تجارت جیرفت، به ویژه قمادین در اوایل عهد سلجوقیان کرمان و به‌خصوص در عهد سلاطینی همچون ملک قاورد و ملک ارسلان‌شاه اول رونقی روزافزون داشت؛ اما این رونق و شکوفایی در اواخر عهد سلجوقیان کرمان به‌شدت تضعیف شده و به علت اختلافات و درگیری‌های شاهزادگان سلجوقی و لشکرکشی‌هایی که به این منطقه انجام می‌دادند رو به ویرانی نهاد: «قمادین كه محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و خطا و هندوستان و حبشه و زنگبار و دریابار و روم و مصر و ارمنیه و آذربایجان و ماوراءالنهر و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].»۴ سرانجام نیز غزها آنجا را منهدم ساختند. چنانچه دیگر نتوانست کمر راست کرده و به جایگاه پیشین خود بازگردد.
ب) بندر تیز: این بندر در ناحیه مکران، در سواحل دریای عمان قرار داشت. در این عهد، مکران از ایالات تحت سلطۀ حکومت کرمان محسوب می‌شد. سلجوقیان کرمان به این بندر اهمیت می‌دادند و به همین دلیل نیز راه ترقی را پیموده و روز به روز از جایگاه ممتازتری برخوردار می‌گردید. اگرچه ین بندر در قرن چهارم نیز دارای فعالیت تجاری بود اما اوج شکوفایی آن را باید مربوط به عصر سلاجقه کرمان در قرون پنجم و ششم دانست. این بندر بر سر راه تجاری خلیج‌فارس به هندوستان قرار داشت و چنانچه در قسمت اول و در بحث راه‌ها ذکر گردید، راهی از این بندر به‌صورت مستقیم به منطقۀ ماورألنهر می‌رفت.۵
بندر تیز با ناحیۀ قمادین در جیرفت ـ که جایگاه بین‌المللی بازرگانان ملل گوناگونی همچون هندوچین، مصر، زنگبار، حبشه، ارمنیه و آذربایجان محسوب می‌شد ـ رابطۀ نزدیکی داشت۶. نویسنده تاریخ افضل بر آن است که: «... از خصایص كرمان، ثغر تیزست كه از آنجا مال‌های وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و سند و حبشه و زنج و مصر و دیار عرب از عمان و بحرین را فرضه آنجاست و هر مشك و عنبر و نیل و بقم و عقاقیر هندى و برده‌ی هند و حبشى و زنگى و مخمل‌های لطیف و وسادهای پراگین و فوط‌هاى دنبلى و امثال این طرایف كه در جهانست ازین ثغر برند».۷ با سقوط دولت سلجوقیان و حملۀ غزها به کرمان و مکران، بندر تیز نیز اعتبار خویش را از دست داده و از رونق افتاد.۸
...