می‌گفتند شـعر سرمایۀ خواننده است

***

یکی از خصوصیات استاد شجریان که بیش از همه در یاد من ثبت شده، صبر و حوصلۀ ایشان در مواجهه با افرادی بود که مراجعه می‌کردند و سؤالاتی می‌پرسیدند. کلاس‌های کارگاه آواز، یکشنبه‌ها برگزار می‌شد؛ دو گروه بودیم که یک هفته در میان، نوبت کلاس‌مان می‌شد. ساعت ۱۰ صبح‌، خانم‌ها و از ساعت چهار بعدازظهر آقایان کلاس داشتند؛ اما ایشان با وجود خستگی، در همۀ کلاس‌ها خوش‌برخورد بودند و با صبر و حوصلۀ فراوان با ما برخورد داشتند؛ هیچ‌گاه ندیدم که با بی‌حوصلگی پاسخ دهند یا کم بگذارند؛ به سؤالات تک‌تک ما با اشتیاق پاسخ می‌دادند. هر بار درصدد انتشار آلبومی بودم، قبل از انتشار با استاد مشورت می‌کردم و کار را به ایشان می‌دادم که گوش کنند و بعد از شنیدن نظر ایشان آلبومم را منتشر کنم؛ جلسۀ بعد که ایشان را می‌دیدم آلبوم را با ریزبینی گوش داده بودند و تمام مواردی که باید اعمال می‌شد را با حساسیت گوشزد می‌کردند. استاد شجریان بسیار دغدغۀ فرهنگ را داشتند و به همین دلیل هم به‌رغم مشغله‌های فراوان، با دقت و صرف زمان زیاد به کارهای ما گوش می‌دادند؛ نگران بودند که مبادا نکته‌ای مغفول بماند. آوازها را دقیق تحلیل می‌کردند و نقاط ضعف و قوت کار را بازگو می‌کردند. صبر و حوصله و دغدغه‌مندی استاد شجریان در رابطه با فرهنگ و هنر را هیچ‌گاه فراموش نخواهیم کرد.

استاد شجریان یک خوانندۀ بسیار توانمند با صدای شش‌دانگ و تسلط و آگاهی کامل بر گوشه‌ها و دستگاه‌های موسیقی و حوزه‌های ادبیات، جامعه‌شناسی، تاریخ و مردم‌شناسی بود. فراتر از همۀ این‌ها، از نکات بارز شخصیتی استاد شجریان اهمیت اخلاقیات در نظر ایشان بود. انسانیت درون استاد موج می‌زد؛ ایشان با همۀ انسان‌هایی که سر راه‌شان قرار می‌گرفتند با مهربانی، بزرگ‌منشی و طبع بلند مواجه می‌شدند. اینکه محمدرضا شجریان، اخلاقیات و انسانیت را در رأس زندگی شخصی، اجتماعی و هنری خود قرار داده بود، می‌تواند سرلوحۀ ما باشد و بدانیم که در عالم هنر، انسانیت و اخلاق نیکو باید در درجۀ اول اهمیت قرار گیرد و هنر در مرحلۀ بعد جلوه‌گر شود. به قول استاد «حسین تهرانی» در موسیقی ۹۹ درصد انسانیت مهم است و یک درصد هنر؛ این دیدگاه به زیباترین شکل در رفتار و زندگی هنرمندی چون استاد شجریان مشهود بود.

ایشان اعتقاد داشتند برخی آثار را هر هنرجویی بخواند تکنیک آوازش ارتقا می‌یابد، ازجمله آثاری که ما در محضر استاد شجریان درس گرفتیم، «پیام نسیم»، «در خیال»، «یاد ایام»، «آسمان عشق»، «نوا مرکب‌خوانی»، «سرّ عشق»، «دستان» و «همایون مثنوی» بود. ما این آثار را زیر نظر خودشان تکرار و تمرین می‌کردیم و استاد با دقت آوازهایی که سر کلاس می‌خواندیم را بررسی می‌کردند؛ این شیوه بسیار اثرگذار بود؛ برای مثال اگر درآمد تحریری «شور» از سه جمله تشکیل شده بود، استاد این سه جمله را سه بخش کرده بودند؛ جملۀ اول در یک تِرک که شش بار تکرار شده بود، جملۀ دوم در تِرک دوم که شش بار تکرار می‌شد و جملۀ سوم در تِرک سوم که شش بار تکرار می‌شد؛ بعد مصراع اول در تِرک چهارم، شش بار تکرار می‌شد، مصرع دوم در تِرک پنجم، شش بار تکرار می‌شد و تحریر انتهایی بسته به اینکه چند جمله بود در تِرک‌های مختلف شش بار تکرار می‌شد. استاد اعتقاد داشتند که جملات موسیقایی بر اثر تکرار زیاد، خیلی راحت در ذهن هنرجو ثبت می‌شود و آن‌ها را یاد می‌گیرد. زحمت چیدمان این دروس را خودشان در استودیو می‌کشیدند و برای این کار تمام و کمال وقت می‌گذاشتند.

استاد شجریان همیشه به ما تأکید می‌کردند که شعر، سرمایۀ خواننده است و ما باید زیاد شعر بخوانیم و اشعار شاعران بزرگ را از بر باشیم. خود ایشان هم مطالعۀ فراوانی در زمینۀ شعر و ادبیات داشتند و انتخاب‌ به‌جای اشعاری که ایشان در برهه‌های مختلف داشتند، نشان می‌دهد چقدر اهل مطالعه بودند. استاد شجریان در برهه‌های مختلف، اشعار گوناگون و متفاوتی خواندند که هرکدام در آن برهۀ تاریخی، حرف‌های زیادی برای گفتن داشته است. انتقال مفهوم در نظر استاد شجریان از اهمیت بالایی برخوردار بود و به همین دلیل تأکید ویژه‌ای بر ادبیات داشتند.