همایون دخترِ شاه جهانم/نظری به اقدامات و فعالیت‌های همایون سلطان (دختر فتحعلی شاه قاجار) در کرمان
مجید نیک‌پور
دبیر بخش تاریخ
https://srmshq.ir/pxqi0d
خانم‌خانمان، خان باجی، همایون خانم، نواب متعالیه و همایون سلطان، نام و القاب زنی است که گر چه زادۀ کرمان نبوده، اما به‌واسطۀ حداقل سه دهه حضور در کرمان، نقشی مهم و تأثیرگذار در حوادث سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... این ایالت داشته است. او گر چه به دلایل متعدد چون قدرت بلامنازع پدرش؛ فتحعلی شاه قاجار، سمت و اقدامات عمرانی شوهرش؛ ابراهیم‌خان ظهیرالدوله، حضور و حمایت‌های برادرانشان؛ حسن‌علی میرزا شجاع‌السلطنه و حسین‌علی میرزا فرمانفرما، نشستن پسرش بر سریرِ حکومتی کرمان؛ عباس‌قلی میرزا و ... نقش او را بسیار ممتاز می‌نمود، اما جدای از همه این‌ها، خود او به‌عنوان زنی آشنا با مسائل سیاسی، هنرمند، شاعر، با علما و شعرا و ... معاشرت و مجالست داشته، از این رو شأن و جایگاهی مهم و قابل‌توجه در کرمان داشته است؛ اما در اغلب تحقیقات و پژوهش‌های عرصه تاریخ کرمان به او توجهی خاص نشده و تحت‌الشعاع اقدامات گسترده شوهر، طغیان پسر و نام و اقدامات برادرانشان کم‌رنگ مانده است. در این شماره مجلۀ سرمشق نظری خواهیم داشت به ابعاد مختلف اقدامات و فعالیت‌های همایون سلطان در کرمان.
نسب خانوادگی همایون سلطان
پدر همایون خانم، فتحعلی‌شاه قاجار دومین پادشاه سلسلۀ قاجاریه (سلطنت = ۱۲۱۲ تا ۱۲۵۰ ق/ ۱۷۹۷ تا ۱۸۳۴ م.) و مادرش بدر جهان خانم است. بدر جهان خانم دختر محمدجعفرخان عرب حاکم بسطام است و او پسر قادر خان است. قادرخان از حکام مقتدر حدود بسطام بوده که به‌طور موروثی حکومت آنجا را بر عهده داشت و در سال ۱۱۹۵ ق/ ۱۷۸۱ م؛ که او بر دامغان حمله برد، کلبعلی‌خان حاکم دامغان را شکست داد. کلبعلی‌خان به آقامحمدخان قاجار متوسل شد و او برادرزادۀ خود باباخان (= فتحعلی‌شاه) را که تنها ده سال داشت به جنگ او فرستاد و او قادرخان را شکست داد و دامغان به تصرف آقامحمدخان قاجار درآمد؛ اما سال بعد قادرخان به کمک عده‌ای از ترکمان‌ها و اهالی سرحدات خراسان سر به تمرد برداشت و این بار نیز شکست خورد و شمشیر بر گردن و قرآن به دست پیش آقامحمدخان قاجار رفته و از او خواست از کشتن او صرف‌نظر کند. آقامحمدخان از خون او درگذشت اما او و فرزندانش را به ساری فرستاد و نوه‌اش (دختر محمدجعفرخان) به نام بدرجهان خانم را به عقد باباخان (فتحعلی‌شاه) یازده ساله درآورد.۱
با این ترتیب مشخص می‌گردد، مادر همایون سلطان، بدرجهان‌خانم (دختر محمدجعفرخان و نوۀ قادرخان عرب حاکم بسطام) بوده است. از طرف دیگر، در میان شمار زیاد زنان و فرزندان فتحعلی‌شاه قاجار، بدر جهان خانم اولین زن عقدی و همایون سلطان نیز اولین فرزند فتحعلی شاه قاجار محسوب می‌گردد.۲
«... بدرجهان خانم را شاه شهید [آقا محمدخان قاجار] به حضرت خاقان [فتحعلی‌شاه] بخشید. اول زنی که به زوجیت خاقان مغفور اختصاص یافته این است و همچنین نخستین اولاد خاقان هم از بطن بدرجهان خانم است که اسمش همایون خانم و ملقبه به خان باجی و زوجۀ ابراهیم خان ظهیرالدوله بود ...»۳
بنا بر روایت فضل‌الله خاوری، همایون سلطان در سال ۱۲۰۰ ق/ ۱۷۸۶ م. متولد گردیده است: «اولین گوهر صدف بختیاری و نخستین نتیجۀ خاندان شهریاری، شاهزاده عفت توأمان، المسمات به همایون سلطان و المقلبه به خانم خانمان، نواب متعالیه، از بطن والدۀ ماجدۀ نواب حسین‌علی میرزا فرمانفرمای مملکلت فارس در اواخر سنۀ یک هزار و دویست هجری به وجود آمد و از همۀ اولاد خاقان [فتحعلی‌شاه] ذکوراً و اناثاً بزرگ‌تر است ...»۴
بدر جهان خانم علاوه بر «همایون خانم» دو دختر و دو پسر دیگر نیز داشته است: «دختر دیگر [بدر جهان خانم] هم بیگم جان خانم ملقبه به جان باجی، که او نیز از سایر بنین و بنات سلطنت بزرگ‌تر بود. او زوجۀ مرحوم محمد قاسم‌خان امیر شد. دختر دیگرش سید بیگم خانم ملقبه به همدم سلطان بود که زوجۀ زکی خان نوری شد. حسین علی میرزا فرمانفرما و حسن علی میرزای شجاع‌السلطنه هم از بدر جهان خانم هستند.»۵
دو برادر همایون سلطان؛ حسین علی میرزا فرمانفرما و حسن علی میرزا شجاع‌السلطنه نیز هرکدام از رجال معروف دوره قاجاریه می‌باشند، که به نوعی با تاریخ و سیاست کرمان ارتباط داشتند. حسن‌علی میرزا شجاع‌السلطنه در سال ۱۲۴۳ ق/ ۱۸۲۸ م. حاکم کرمان بود و پسرش هلاکو میرزا نیز بعد از پدر چندی بر کرمان حکومت نمود. برادر دیگرش حسین‌علی میرزا فرمانفرما نیز که حاکم فارس بود، در مقطعی (۱۲۴۸ ق/ ۱۸۳۲ م.) به کرمان تاخت و با حمایت خواهرش همایون سلطان، با تصرف قلعه شهربابک و سپس شهر کرمان، ضمن عزل حاکم وقت (سیف‌الملوک) چندی بر کرمان حکومت نمود و حتی از جانب خود، پسر برادرش (هلاکو میرزا) را به حکومت کرمان انتخاب نمود و سپس به فارس بازگشت.
در رابطه با جایگاه همایون سلطان، آن‌گونه که در منابع ذکر شده، همایون سلطان و خواهرش بیگم‌جان خانم به عنوان اولین فرزندان فتحعلی‌شاه قاجار، علاوه بر آن که ارتباط عاطفی زیادی با شاه بابا داشتند، شوهرانشان (ابراهیم‌خان ظهیرالدوله و محمدقاسم‌خان امیر) نیز نزد شاه از احترام خاصی برخوردار بودند.
«بیگم جان خانم، ملقبه به جان باجی، را مرحوم خاقان [فتحعلی شاه] بسیار دوست می‌داشت. در سفر و حضر از پدر والاگهر دور و مهجور نمی‌شد. همیشه طرف صحبت بود. در بذل و بخشش بی‌نظیر بود و سبک عرفان داشت و از مریدان مرحوم حاجی ملارضا همدانی بود. هر ساله مبلغی خطیر، به طریق نیاز به توسط ایازخان و سایر نوکرهای معروف خود، از نقد و جنس و غیره، به جهت حاجی مرحوم ارسال همدان می‌نمود.
این دو دختر [همایون سلطان و بیگم جان خانم] که از سایر اولاد بزرگ‌تر بودند، خود و شوهرانشان هم در نزد حضرت خاقان بسیار محترم و محترمه بودند. ظهیرالدوله [شوهر همایون سلطان] و محمد قاسم خان امیر [شوهر بیگم جان خانم] هیچ دخلی به سایر دامادهای خاقان مغفور نداشتند. مثل شاهزادگان بزرگ در سر سفرۀ شاهانه و مجلس قمار حاضر می‌شدند و در حرم‌خانه بسیار با احترام بودند. کسی از خدمۀ حرم و شاهزاده خانم‌ها از آن‌ها حجاب و پرده نداشت.»۶
...