تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان (۵۸۳ ـ ۴۳۳ ق.)

در حدود سال ۴۳۳ ه.ق با ورود قاورد بن چغری‌بیگ به ایالت کرمان، مقدمات تأسیس دولتی جدید با نام سلجوقیانِ کرمان - که با نام قاوردیان نیز شهرت یافته- فراهم گردید. این حکومتِ تازه‌ تأسیس تا سال ۵۸۳ ه.ق یعنی نزدیک به یک سده و نیم و به‌طور موروثی در میان فرزندان و نوادگان مَلک قاورد ادامه یافت. بی‌شک یکی از اصلی‌ترین مسائل مورد توجّه حکام سلجوقی کرمان، تلاش در راستای رونق وضع اقتصادی و بهبود معیشتِ مردمان این دیار بود. از همین رو رسیدگی به امور تجاری ایالت مذکور از زمان نخستین حکّام سلجوقی کرمان، با دقت و وسواس تمام مورد توجّه قرار گرفت. امری که بسته به اقتدار و یا عدم اقتدار حکّام مزبور، رو به تعالی نهاده یا دچار ضعف و نقصان گردید.

در این راستا، ضمن بیان شمه‌ای در باب چگونگی شکل‌گیری دولت سلاجقۀ کرمان، به معرفی قوم سلجوقی و چگونگی تأسیس حکومت سلجوقیان در کرمان، بررسی وضعیت امنیتی کرمان عهد سلاجقه و ارتباط دوسویۀ امنیت و تجارت در آن زمان، بیان چگونگی رویکرد سلاطین سلجوقی کرمان به تجارت و امور تجاری و معرفی مهم‌ترین راه‌ها، بنادر، جزایر و کالاهای تجاری در عصر سلجوقیان کرمان نیز پرداخته خواهد شد.

 شمه‌ای در باب چگونگی شکل‌گیری حکومت سلجوقیانِ کرمان

نوادگان سلجوق پس از شکست سپاهیان سلطان مسعود غزنوی در محل دندانقان در سال ۴۳۱ ه.ق بر خراسان، مستولی شدند و به‌زودی حرکت خود برای فتح نواحی داخلی ایران را آغاز نمودند. طغرل بن میکائیل بن سلجوق – که در رأس سلجوقیان قرار داشت- تصمیم گرفت با تقسیم نقاط فتح شده و واگذاری فتحِ نقاط جدید به برادران و برادرزادگان، اولاً تسلط خود بر نقاط فتح شده را تثبیت کرده و ثانیاً نواحی فتح نشده را به‌سرعت فتح کرده و تحت اقتدار درآورد. از همین رو بود که «ولایت قسمت کردند و هر یکی از مقدّمان، به طرفی نامزد شد. چغری بک که برادر مهتر بود، مرو را دارالملک ساخت و خوراسان، بیشتر خاص کرد و موسی یبغو به ولایت بُست و هرات و سیستان و نواحی آن چندان‌که تواند گشود، نامزد شد و قاورد، پسر مهین چغری‌بک به ولایت طبسین و نواحی کرمان...».۱ به این ترتیب فتح ایالت کرمان و نواحی اطراف آن به قاورد بن چغری‌بیگ واگذار گردید؛ اما راجع به زمان ورود قاورد به کرمان و تشکیل حکومت سلاجقه کرمان توسط وی نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی از منابع برآنند که «مَلِک قاورد سلجوقی به سال ۴۳۳ ه.ق به دستور عم خود طغرل‌بیگ عازم فتح کرمان گردید».۲ بعضی دیگر برآنند که ملک قاورد به سال ۴۴۲ ه.ق عزم تصرف کرمان نمود.۳ در این میان مورخانی چون بنداری نیز از این واقعه به هنگام بیان وقایع سال ۴۴۷ ه.ق سخن به میان آورده‌اند۴ اگرچه این دیدگاه‌ها بسیار متناقض هستند اما با توجه به این که ملک قاورد در سال ۴۶۵ ه.ق وفات یافته و مدت حکومتش نیز ۳۲ سال بوده است به نظر می‌رسد همان دیدگاه نخست یعنی سال ۴۳۳ ه.ق به واقعیت نزدیک‌تر است.۵

هم‌زمان با ورود قاورد به کرمان، شاخه‌ای از دیالمه بر این سرزمین حکومت می‌کردند که تحت اقتدار فرمانروایی به‌نام ابوکالیجار قرار داشتند. این امیر دیلمی که مرکز حکومتش در شیراز بود؛ مردی از اهالی دیلم با نام بهرام بن لشکرستان را از طرف خود حاکم کرمان ساخته بود.۶ با حضور ترکمانان در خدمت قاورد، بهرام، نایب ابوکالیجار، مصلحت را در صلح با قاورد دید و با دادن زهر به ابوکالیجار دیلمی، حکومت کرمان را تسلیم قاورد نمود.۷ قاورد در پیشروی به سمت جنوب، کرمان و کوهستان طبس را به تصرف درآورد. طبس، دژی بااهمیت و مرکز بازرگانی بر سر راهی بود که از کنار کویر بزرگ نمک عبور می‌کرد و خراسان را به کرمان متصل می‌ساخت؛۸ بدین ترتیب حکومت سلجوقیان کرمان تأسیس گردیده و پایه‌های آن مستحکم شد. حکومتی که پس از ملک قاورد بن چغری‌بیگ نیز در میان فرزندان و نوادگان وی تداوم یافته و مدت‌زمان یک سده و نیم بر سرزمین‌ کرمان و نواحی اطراف آن اقتدار داشت.۹

 واکاوی وضعیت تجارت کرمان در عهد سلجوقیان

رویکرد سلاطین سلجوقی کرمان به تجارت

سلجوقیان پس از سلطه بر سرزمین پهناور کرمان و نواحی اطراف آن، به مسئلۀ تجارت و راه‌های تجاری این ناحیه نیز توجه نموده و در راستای رونق آن، دست به اقداماتی زدند. این اقدامات از زمان نخستین حاکم سلجوقی کرمان یعنی ملک قاورد آغاز گردید. وی علاوه بر این‌که بنیان یک حکومت نسبتاً قدرتمند را نهاد؛ گام‌هایی بلند نیز در راستای مستحکم ساختن پایه‌های این حکومت برداشت. وی «پادشاهى عادل، مدبّر، معمّر، مقبل و مظفر [بود]؛ رايات دولت او در عالم-گشائى‏ منصور و آيات اقبال او در پادشاهى بر صفحات روزگار مسطور و از حذق [= مهارت] صنعت او در تأسيس مبانى جهان بانى، مُلك كرمان، یک صد و پنجاه سال در خاندان او بماند و اولاد و احفاد او همه از مكتسب او خوردند و خواب شب و آسايش روز ايشان نتيجه‌ سهر و تعب او بود.»۱

...