همّت بلند دار...

از آنجایی که این شماره مجله به موضوع «سواد» اختصاص یافته است، بد ندیدم بدین بهانه، اشاره‌ای به اولین مدارس کلاسیک کرمان و در همین راستا نظری به اولین مدیران فرهنگ نیز داشته باشیم؛ اما از آنجایی که با توجه به تاریخ کهن و فرهنگ غنی این دیار، بی‌شک مراکز آموزشی متعدد و معتبری در طول ازمنه و ادوار گذشته فعالیت داشته‌اند ـ که متأسفانه نام اغلب آنان محو گردیده است ـ تنها نگاهی گذرا به چند مدرسۀ مهم ادوار قبل که نام و اطلاعاتی از آنان موجود است خواهیم داشت.

مدارس کرمان در ادوار گذشته

• مدرسه ترکان خاتون

بی‌تردید یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین مدارس شهر کرمان در ادوار گذشته که شهرتی قابل توجه داشته، مدرسه ترکان خاتون است. البته بنای ابتدایی این مدرسه گویا توسط براق حاجب گذاشته شده است اما ساختمان مدرسه توسط جانشینان او تکمیل گردید و سه تن از جانشینان براق حاجب به ویژه ترکان خاتون، هر کدام ابنیه‌‌ای را بدان افزودند و با نام «قبه سبز» مشهور شد.

«... در واقع ترکان خاتون چون این سرزمین را مستعد دانش‌پروری و مستحقق پرچم‌داری فرهنگ یافت، اقدام به تکمیل این مدرسه نمود. او در سال ۶۵۵ ق [۱۲۵۷ م] عملیات تکمیل مدرسه را آغاز کرد. همت او بر عمارت مدرسه چنان بود که در هفته، سه روز به عمارت سر می‌زد و از حال عمارت تفحص به جد می‌فرمود تا این که ساختمان مدرسه در سال ۶۵۶ ق [۱۲۵۸ م] به پایان رسید ... در واقع مدرسه ترکان خاتون در زمانی شکل گرفت که حدود پنج سده از نخستین مدارس کوچک اسلامی می‌گذشت. این مدرسه چهار سده پس از بیت‌الحکمۀ بغداد، دارالعلم آل‌بویه و دارالحکمه و دارالعلم قاهره و دو سده پس از مدارس نظامیه تأسیس شد. گذشته از تجربه‌های کهن آموزشی در ایران، بدیهی است که بانیان این مدرسه از ساختار مدارس گذشته در شکل‌دهی به بنای مدرسه‌ای نوین بهره جسته باشند. مهم آن است که این مدرسه در سال‌های یورش مغولان به ایران بنا نهاده شد.»۱

شایان ذکر است این مدرسه که در کتاب «تاریخ شاهی» از آن به عنوان «مدرسه مقدسه» یاد شده است، ابتدا برگرفته از نام سلطان قطب‌الدین، «قطبیه» موسوم بود و سپس به دلیل خدمات «ترکان خاتون» که لقب عصمت‌الدین داشت، به نام «مدرسه عصمتیه» معروف گردید. همچنین این مدرسه دارای قسمت‌های مختلف برای آموزش آموزه‌های دینی اختصاص داشت و در بخش‌های دیگر ریاضیات، نجوم، فلسفه و علوم وابسته به این علوم تدریس می‌شد. پزشکی از مهم‌ترین دانش‌های مورد توجه در این مدرسه بود؛ چرا که در کنار این مدرسه، یک دارالشفا نیز فعالیت داشته و ظاهراً دانش‌آموختگان رشته پزشکی در آنجا مشغول به کار می‌شدند.۲

• مدرسه گنجعلی‌خان

این مدرسه در دوره صفویه به دستور گنجعلی‌خان (۱۰۳۴ ـ ۱۰۰۵ ق/ ۱۶۲۵ ـ ۱۵۹۸ م.) در جوار دیگر محدثات او ساخته شده است. مدرسه در ضلع شمالی میدان گنجعلی‌خان، در دو طبقه با حجره‌های متعدد واقع است و تاریخ منقوش بر روی کتیبۀ سردر بنا، سال ۱۰۰۷ ق/ ۱۵۹۹ م. ذکر شده و بنا به گفتۀ مرحوم همت: «مدرسه گنجعلی‌خان که در حال حاضر به نام کاروان‌سرای گنجعلی‌خان مشهور و عده‌ای در آن به کسب و تجارت مشغول می‌باشند [در زمان نگارش مرحوم همت به این صورت بوده است]، در سابق حوزه علمیه بوده و در حجره‌های آن عده‌ای که از سایر بلاد به کرمان آمده، مسکن داشته و به فراگرفتن دروس فقهی و سایر علوم متداوله آن عصر مشغول بوده‌اند. این مدرسه کتابخانه مهمی داشته که قریب پنج هزار جلد کتاب خطی در آن موجود بوده و گویا در فتنه آغا محمدخان قاجار این مدرسه مورد هجوم لشکریان خون‌آشام او قرار گرفته، عده‌ای را کشته و بعضی را هم کور نموده‌اند و تمام اثاثیه و کتاب‌های آن را غارت نموده و مدرسه را ویران نموده‌اند ... از آن تاریخ [حمله َآغا محمدخان] به بعد درس دادن [در] این مدرسه متروک و کاشی‌ها و سنگ‌های قیمتی آن را بعداً مردم می‌بردند و چون بعدها در دو طرف این مدرسه، دو مدرسه دیگر ـ یکی مدرسه ابراهیم‌خان و دیگری مدرسه محمودیه ـ احداث می‌شود، مدرسه گنجعلی‌خان را به صورت کاروان‌سرا درمی‌آورند...»۴

• مدرسه معصومیه

این مدرسه یکی از قدیمی‌ترین مدارس علوم دینی کرمان است که اساس آن توسط مرحوم حاج محمد معصوم ابن محمدقاسم کرمان پی‌ریزی و در سال ۱۱۰۶ ق/ ۱۶۹۵ م. به پایان رسید و برای سکونت طلاب علوم دینی و تحصیل آنان وقف گردید. در ضمن از طرف واقف نیز دو دانگ از ملک عبدالله‌آباد [بین ماهان و جوپار] و یک صد من از چهار هزار من بذر حسن‌آباد [حومه متصل به شهر] برای تأمین هزینه‌های مدرسه و طلاب و حقوق مدرسین وقف و تولیت این مدرسه و موقوفات آن از سوی واقف به اعلم علمای شهر کرمان محول شده است.

این مدرسه از زمان تأسیس تا کنون [به جز مدت کوتاهی در دوران رضاشاه] همواره مرکز نشر علم و دانش اسلامی در این ناحیه بوده است. شایان ذکر است موقوفات این مدرسه اکنون تافیه شده و هزینه‌های مدرسه معمولاً از طریق وجوه شرعیه تأمین می‌گردد.۵

• مدرسه محمودیه

این مدرسه توسط مرحوم حاج محمود کرمانی ولد شیخ محمد به روایتی در سال ۱۰۸۵ ق/ ۱۶۷۴ م. و به روایتی چون در وقف‌نامۀ گنجعلی خان از این مدرسه یاد شده است، بایستی تاریخ احداث آن قبل از مدرسه گنجعلی‌خان باشد.

اساس این مدرسه برای سکونت و تحصیل علوم دینیه وقف گردیده و مرحوم واقف جهت حفظ و بقاء مدرسه و تأمین مخارج طلاب و مدرسین آن مقدار هشت‌صد و دو من و نیم از چهار هزار من بذر ملک بزرگ رق آباد (متصل به شهر کرمان) و چند باب دکان متصل به مدرسه را وقف نمود و تولیت مدرسه و موقوفات آن را به اولاد خود قرار داده، ولی در حال حاضر چون از اولاد و اولاد زاده‌های واقف کسی نیست که عهده‌دار تولیت شود، موقوفات مدرسه تحت نظارت اداره اوقات کرمان اداره می‌شود.

این مدرسه در اوایل حکومت رضاخان تبدیل به دبستان شش کلاسه شد تا این که بعد از شهریور ۱۳۲۰ با سعی آیت‌الله صالحی مدرسه به حوزه علمیه عودت یافت. در زمان پهلوی دوم نیز چندی مدرسه متروک گردید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بار دیگر این حوزه علمیه فعالیت خود را از سر گرفت.۶

• مدرسه خاندان قلی بیگ

این مدرسه در ابتدا توسط مرحوم حاج عبادالله ولد استاد شاه مراد سراج (از اهالی کرمان) پایه‌گذاری شد اما گویا با مرگ حاج عبادالله و قبل از اتمام بنای مدرسه، پس از مدت کوتاهی توسط خاندان‌قلی بیگ فرزند درگاه قلی‌بیگ (حاکم کرمان) تکمیل و به روایتی در حدود سال ۱۱۳۹ ق/ ۱۷۲۷ م. تأسیس و در ضمن از طرف وی، شش دانگ ملک حسن‌آباد [زرند] جهت تأمین هزینه‌های طلاب و مدرسه وقف شد.

این مدرسه در سمت جنوب شرقی مسجد جامع کرمان [و متصل به مسجد] است؛ و اکنون به صورت حوزه علمیه خواهران مورد استفاده قرار می‌گیرد.۷

• مدرسه ابراهیمیه

بانی این مدرسه ابراهیم‌خان ظهیرالدوله، حاکم کرمان (۱۲۴۰ ـ ۱۲۱۸ ق/ ۱۸۲۵ ـ ۱۸۰۳ م.) است و تاریخ ساخت بنا ۱۲۳۰ ق/ ۱۸۱۵ م. ذکر شده که برای سکونت و تحصیل طلاب علوم دینی وقف گردیده و از طرف مرحوم واقف املاکی نیز جهت مخارج مدرسه و تأمین هزینه‌های طلاب و مدرسین و ... وقف شده است.

محمدامین منشی کرمانی در خصوص این مدرسه و دیگر محدثات ابراهیم‌خان آورده: «... ابراهیم‌خان كه در ایّام حكومتش بیشتر اوقات صرف امورات خیر می‌نمود و در ایام حكومت خود مدرسه عالی بنا نمود و از مال و منال حلال خود خرجی وافر كرده و اهتمام تمام در كار او كرده، تا به سعی بلیغ به اتمام رسانید، الحق بسیار خوش هوا و با صفا و حجرات نیك وضع روح‌افزا، مع خلوت و فضای خلوت و سایر عمارات عالی و متعالی ساخت.»۸

ساویچ لندور در بازدید از این مدرسه آورده: «این مدرسه در مقایسه با مدارس قدیمی، یک مرکز علمی جدید با یک سالن سخنرانی زیبا بود.»۹

• مدرسه میرزا حسین وزیر

بانی این مدرسه میرزا حسین وزیر (جد مادری احمدعلی خان وزیری؛ مؤلف تاریخ و جغرافیای کرمان) و در تکیه‌ای به همین نام در محدودۀ خیابان شریعتی و محلۀ خواجه خضر احداث گردیده است. گفته شده است آقامحمدخان قاجار در زمان حمله به کرمان و پس از تصرف شهر، چند روز در همین مدرسه سکونت داشت.

این مدرسه بعدها به مدرسه دولتی تبدیل و به نام دبستان انوشیروان، ۱۵ بهمن تغییر نام داد و اکنون به همان نام میرزا حسین وزیر مشغول فعالیت است.

...