ماهنامه فرهنگی، اجتماعی
سال دهم :: شماره هشتاد و یک :: آبان‌ماه ۱۴۰۳
[سرمشق]
به بقا راضی شده‌ایم
درست که فکر کنیم می‌بینیم اکثر مقولاتی که در زندگی مورد توجه قرار می‌گیرد، حالا چه به قهر و چه به مهر، یک جورایی به هم مربوط می‌شود و کلاً زندگی، از یک نظام به هم پیوسته تشکیل می‌شود که همه اتفاقات و عوامل آن به هم ربط دارد هیچ چیز جدای از دیگری نیست و هر چیزی هم در زمان خودش اتفاق می‌افتد.
مدتی پیش کتاب «درباره معنی زندگی» اثر ویل دورانت با ترجمه شهاب‌الدین عباسی را می‌خواندم و به نکات جالبی پی بردم.
روزی ویل دورانت در مزرعه خود مشغول کار بوده که جوانی با ظاهری آراسته نزد او می‌آید ...
تیر تقدیر بر سینۀ تدبیر!
شبه‌خاطرات
این سلسله «شبه‌خاطرات» را به شیوۀ تداعی معانی نوشته‌ام. چیزی - از نظر ظاهر البته - شبیه به قصّه‌های مثنوی معنوی. بنا بر این؛ آن‌چه می‌خوانید واقعیّت محض نیست. «شبه‌خاطرات» است. آمیزه‌ای است از خاطرات نگارنده و تجربه‌هایی که در نیم قرن اخیر به دست آورده است. اگر دوست داشتید با نویسنده همسفر شوید، در این سیر و سفر شخصی، نشانه‌هایی از اوضاع و تحوّلات اجتماعی دهه‌های اخیر نیز خواهید یافت. در این نوشته‌ها برخی از نام‌ها را برای حفظ حرمت حریم خصوصی اشخاص؛ تغییر داده‌ام.
تدبیر و نهان‌خانۀ تقدیر!
دبیرستان البرز را در خرداد ماه ۱۳۵۱ به پایان بردم و ...
فرزندان ایران
جایی در انتهای فیلم «هفت» شاهکار «دیوید فینچر» کارگردان بنام سینمای آمریکا نقل‌قولی از «ارنست همینگوی» نویسنده شهیر آن کشور از زبان شخصیت پلیس پیر و خردمند فیلم بیان می‌شود: «دنیا جای زیبایی است و ارزش جنگیدن را دارد» در ادامه او تأکید می‌کند که: «من فقط با قسمت دومش موافقم». کلام سحرانگیزی که به پایانی به‌یادماندنی برای یکی از بهترین آثار سینمایی جهان بدل می‌شود. به‌راستی چه چیزهایی در طول دوره حیات ما ارزشی واقعی برای مبارزه کردن و بذل مال و جان را داشته؟ بدیهی است که هر فرد با توجه به باورها و خصوصیات اخلاقی خود می‌تواند ...
[ادبیات]
دینامیسم واژه و تراز انرژی در شعر
در کتاب انجیل به روایت یوحنا آمده است؛ «در آغاز کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود... به غیر او چیزی از موجودات وجود نیافت»
اگر حتی از جلوه معنوی کلمه (واژه) که نزد مسیحیان معادل یا مترادف باخدا فرض گرفته می‌شود صرف‌نظر کنیم و با دیدگاهی دیگرگونه و دنیوی آخرین عیارت این آیه انجیلی را تفسیر کنیم این واقعیت را درمی‌یابیم که هر پدیده، مفهوم و انگاره‌ای در جهان پیرامون ما از یک واژه آغاز شده، درک شده و تثبیت شده است. دنیا را با حواس پنج‌گانه و به عقیده برخی با چندین حس ماورایی همچون ...
نصرالله منشی
نامه‌هایی درباره کلیله‌ودمنه
اشاره: «کلیله و دمنه» یکی از سیاست‌نامه‌های بازمانده از ایران باستان است که در سه قرن اول هجری از زبان پهلوی به زبان عربی برگردانده و بعدها، در قرن ششم هجری - احتمالاً در سال ۵۳۶ - توسط «ابوالمعالی نصرالله منشی» به فارسی ترجمه می‌شود. ذبیح‌الله صفا ترجمه نصرالله منشی را نخستین نمونه از آثار نثر مصنوع فارسی می‌داند. کلیله‌ودمنه جدا از ارزش‌های ادبیِ و جایگاهی که در تاریخ ادبیات ایران دارد، در تاریخ اندیشه ایران و به‌ویژه در تاریخ اندیشه‌ی سیاسی نیز اثری در خور توجه است. «نامه‌هایی درباره کلیله‌ودمنه»، تأملات و جستارهایی است حاصل پرسه زدن‌های ...
کرمانیّات/ یادداشت‌هایی در ادب و تاریخ کرمان (بخش هجدهم)
یادداشت‌های کوتاهی که تحت عنوان «کرمانیّات» عرضه می‌شود، حاصل نسخه‌گردی‌های من است؛ نکاتی است که هنگام مرور و مطالعۀ کتاب‌ها و رساله‌های خطی و چاپی یا برخی مقالات می‌یابم و به نحوی به گذشتۀ ادبی و تاریخی کرمان پیوند دارد و کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
۴۹) خواجوی کرمانی و ابن جلال یزدی
یکی از شاعران گمنام قرن هشتم و از هم‌عصران خواجو، سید نظام‌الدین، فرزند سید جلال عضد یزدی است که به «ابن جلال» معروف بود و در اشعارش نیز «ابن جلال» تخلّص می‌کرد. پدرش سید جلال‌الدین حسین و جدّش کمال‌الدین عضد یزدی از سادات حسینی عریضی یزد و از ...
[سینما]
درونِ سینه هوایی نهفته‌ایم
از دیده خونِ دل همه بر رویِ ما رود
بر رویِ ما ز دیده چه گویم چها رود
ما در درونِ سینه هوایی نهفته‌ایم
بر باد اگر رود دلِ ما زان هوا رود
در حین دست به قلم بردن و نوشتن این مقدمه، خاطره‌ای محو از دوران کودکی در ذهنم رفت و آمد می‌کند. به آن بی‌توجهی می‌کنم، اما باز مرا می‌طلبد که بیانش کنم. برای تعطیلات آخر هفته به شهرستان مادری‌ام «راور» می‌رفتیم. قبل و بعد از حضور در ماشین و حرکت در جاده را به یاد نمی‌آورم. بابا ماشین پراید نوک‌مدادی‌مان را خوب برق انداخته بود و داخل ماشین ...
از تصویر ایده‌آل تا تصویر واقع‌گرا
در ادبیات و دیگر قالب‌های نوشتاری می‌توان از مؤلفه‌های گوناگونی برای آفرینش شخصیت کمک گرفت. مؤلفه‌هایی که در افشای وجوه گوناگون شخصیت می‌توانند تبدیل به مهر و امضا شوند. جنسیت، سن، جغرافیا، خانواده، جایگاه اجتماعی و حتی ویژگی‌های فیزیکی و روانی، می‌توانند هر کدام به نحوی در این امر نقش‌آفرینی کنند. نویسنده نیز بنا به نیاز داستان، هر کدام از این مؤلفه‌ها را شاخ و برگ می‌دهد. از میان این مؤلفه‌های گوناگون، انتخاب «پیشه» و «حرفه» همواره یکی از برجستهترین و بنیادی‌ترین شالوده‌ها برای آفرینش شخصیت است. افزون بر بیان جایگاه اجتماعی، این مؤلفه خود نیز بستری فراخ را برای ...
سینمای سیاه یا سیاهی سینما
عاشق شوی ای دل و ز جان اندیشی
دزدی کنی و ز پاسبان اندیشی
«مولوی»
یکی از مهم‌ترین سبک‌های سینمایی و ادبیِ جهان، «سینمای پلیسی» است. این سبک روایی که بسیار به ادبیات وامدار است؛ به دو شکل سنتی و مدرن تعریف می‌گردد. شکل معمایی و سنتی آن وامدار ادبیات انگلیسی عصر مدرن قبل از قرن ۲۰ است؛ این داستان‌ها محدودۀ شخصی و قشر خاصی از جامعه (غالباً جامعۀ مرفه) را در بر می‌گیرند و کمتر به جامعۀ شهری می‌پردازند. شکل دیگری از سینمای پلیسی برآمده از زیست شهری و تحولات اجتماعی با ادبیاتی عامیانه‌تر و رویدادهایی سیاه‌تر در دهۀ ۱۹۲۰ ...
[موسیقی]
موسیقی ایران خانه ندارد
خانه جایی است اختصاصی برای زندگی. جایی امن برای رشد و آسودن. موسیقی ایران با پیشینۀ چندهزار سالۀ خود میراث‌دار تلاطم‌های سیاسی و عقیدتی بسیاری بوده است. در کمتر دورانی به این هنر در حد شأن و اندازه‌اش ارج نهاده شده است. خصوصاً بعد از حمله اعراب این هنر مقدس بازیچه کج‌فهمی‌ها و نافهمی‌های حاکمان قرار گرفته است و هنرمندان موسیقی یا مجبور به هنروریِ پنهانی بوده‌اند و یا با زیرکی فرم و قالب آن را با عقاید حاکمان راست کرده‌اند تا محتوا از دست نرود. البته حاکمانی خرافه گریز هم بوده‌اند که در عهد خود به پاسداری و قدردانی ...
طنینِ نی‌مَشکی در پایتختِ موسیقی نواحی
موسیقی و هنر از هزاران سال پیش، بخشی از هویت و فرهنگ انسان‌ها بوده است. در دورانی که هنوز تمدن و شهرنشینی، کشاورزی، خط و ابزارسازی آغاز نشده بود، زندگی انسان‌ها با هنر و موسیقی آمیخته بود. هنرِ موسیقی، اولین هنری بود که به دست انسان‌ها کشف شد و از روزهای نخستِ انقلابِ شناختی بشر، همراه انسان بوده و هست و خواهد بود.
در روزگار کنونی، موسیقی کلاسیک و پاپ، بخش اصلی و پرطرفدار موسیقی در تمام جوامع بشری را تشکیل داده، اما کمتر کسی مخاطب جدی موسیقی نواحی (فُولک میوزیک) است. ریشه‌های موسیقی کلاسیک از موسیقی درباری (کُرت میوزیک) گرفته‌شده ...
سینما بدون موسیقی؟! دکمه‌ای بدون کُت یا کُتی بدون دکمه؟
موسیقی یکی از مهم‌ترین ابزارهای سینما برای ایجاد ارتباطات حسی و معنایی عمیق با مخاطبان است. نقش موسیقی در فیلم نه‌تنها به تقویت احساسات و درک تماشاگران کمک می‌کند، بلکه به‌عنوان عنصری برای شکل‌دهی به روایت و فضاپردازی به کار گرفته می‌شود. این مقاله به بررسی جامع نقش موسیقی در سینما می‌پردازد و به چگونگی تأثیر آن بر کیفیت، احساسات و معنای فیلم از منظرهای مختلف می‌پردازد. با تحلیل دقیق نمونه‌هایی از فیلم‌های مختلف، نشان خواهیم داد که موسیقی چگونه می‌تواند تجربه سینمایی را دگرگون کند و فیلم‌ها را به آثاری به یادماندنی تبدیل کند.
۱. موسیقی و فضاسازی: بستر احساسی ...
[تئاتر]
وطن به مثابه خانه در نمایشنامه‌های بهرام بیضایی
بهرام بیضایی به عنوان یکی از برجستهترین نمایشنامه نویسان ایرانی، با نگاهی فلسفی و تاریخی به مسائل هویتی و ملی پرداخته است. یکی از عناصر کلیدی در آثار او، مفهوم وطن به مثابه جایی است که افراد در آن هویت، ریشه و ارزش‌های خود را می‌یابند، اما این وطن اغلب همراه با بی‌عدالتی‌ها، رنج‌ها و خیانت‌ها است. در آثار بیضایی «وطن» به عنوان خانه‌ای شناخته می‌شود که شخصیت‌ها به آن تعلق دارند اما در عین حال از آن طرد شده‌اند یا آن را از دست داده‌اند. این وطن بیشتر از آن که یک فضای فیزیکی باشد، یک مفهوم معنوی و ...
جان انسان در جهان خانه
اکبر رادی یکی از برجستهترین نمایشنامه نویسان ایرانی در آثار خود توجه خاصی به خانواده، روابط خانوادگی و مفهوم خانه دارد. خانه در آثار او به‌عنوان مکانی که در آن انسان‌ها با چالش‌های اجتماعی و درونی خود مواجه می‌شوند، اهمیت ویژه‌ای دارد. خانه برای رادی صرفاً مکان فیزیکی نیست، بلکه به‌عنوان نمادی از روابط انسانی، احساسات و شرایط اجتماعی عمل می‌کند. در این یادداشت، نگاه مختصری خواهیم داشت به مفهوم خانه و خانواده در چند نمایشنامه او.
خانه روشنایی در تاریکی: «روزنه آبی»
یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار اکبر رادی، نمایشنامه «روزنه آبی» است. در این نمایشنامه، خانه به‌عنوان مکانی برای مواجهه با ...
هویت و تنش‌های انسانی
نمایشنامه «خانه» اثر نغمه ثمینی، با بررسی عمیق مفهوم خانه به عنوان یک فضای عاطفی و اجتماعی، در پی تحلیل چالش‌های زندگی معاصر و روابط خانوادگی است. در این نمایشنامه، خانه تنها یک مکان فیزیکی نیست، بلکه به عنوان نمادی از هویت، تعلق و تنش‌های عاطفی شخصیت‌ها مطرح می‌شود. پنج شخصیت اصلی این نمایشنامه، آزاد (پدر)، رویا (مادر)، هامون و ماهان (پسرها) و پرنیان (دختر) هر یک با چالش‌ها و بحران‌های خاصی دست و پنجه نرم می‌کنند. آزاد پدر خانواده، در روزی که قسط آخر خانه پرداخت شده و خانواده پس از سی سال به مالکیت خانه رسیده‌اند، با احساس ...
[هنرهای تجسمی]
اعتراض در بستر هنر
«پوریا جهانشاد» پژوهشگر «مطالعات شهریِ انتقادی و هنر معاصر» و مدیر گروه مطالعاتی «رخداد تازه مستند» است؛ متولد تیرماه ۱۳۵۳ در تهران که رشته تحصیلی‌اش مهندسی عمران بود. جهانشاد دربارۀ مسیر پرتلاطمی که تا به امروز پیموده چنین می‌گوید: «من مانند خیلی از هم‌نسلانم انتخاب زیادی نداشتم؛ اگر دَرسمان خوب بود یا باید پزشکی می‌خواندیم یا مهندسی ازجمله عمران و الکترونیک در دانشگاه‌های خوب. من نیز از بخت بد درسم خوب بود و یک پس‌زمینۀ المپیادی هم داشتم؛ از طرفی تمام خانوادۀ پدری‌ام پزشک بودند و تنها نوۀ پسری‌ای بودم که می‌توانست این حرفۀ خانوادگی را ادامه دهد ولی از ...
تضمینی برای آزادی بعد از بیان وجود ندارد!
در اواخر سال ۵۹ نوزادی در شهر «مریوان کردستان» به دنیا آمد که از همان کودکی شیفتۀ طراحی بود؛ در دوران دبیرستان به کاریکاتور علاقه‌مند شد تا حدی که در آن زمان با نشریات محلی همکاری‌هایی هم داشت. حتی نمایشگاهی از کاریکاتورهایش را به‌صورت مشترک با یکی از دوستانش برگزار کرد و از همان دوره به هنر انتقادی و اعتراضی گرایش داشت. سال ۱۳۸۰ با ورود به «دانشکدۀ هنرهای زیبای تهران» و انتخاب رشتۀ گرافیک، این گرایش در مسیری حرفه‌ای‌تر قرار گرفت. در اوایل دوران تحصیل در دانشگاه، بیشتر در حوزۀ کاریکاتور فعال بود، اما به‌تدریج به سمت تایپوگرافی و ...
کُنش اعتراضی؛ نقطۀ ثقل آزادی
در تاریخ، هنرمندان کمی نبودند که روزی این نیاز و مسئولیت را احساس کرده باشند که با خلق اثر هنری خود گویندۀ کلام‌هایی باشند که ماه‌ها و سال‌ها و شاید دهه‌ها گفته شده و شنیده نشده؛ و تجربۀ خویش چه کم، چه زیاد را تبدیل به اثری کنند که توانمندی گفتن آن حرف‌ها و خواست‌ها را داشته باشد تا شاید گوشی پیدا شود برای شنیدن و در برخی موارد جان تازه‌ای باشد بر خستگی خیزش‌کنندگان از شنیده نشدن، از ناامیدی و از ملال.
قبل از شروع این متن بهتر است به واژه‌شناسی گزارۀ «کنش اعتراضی» بپردازیم. کنش مترادف با عمل و ...
[تاریخ]
پرده‌خوانی تاریخ
در ادامه معرفی آثار منتشر شدۀ مربوط به تاریخ و فرهنگ کرمان، در این شماره به معرفی مجلدات دوم «رواق زبرجد» و «نقشی به یاد نکویان اهل کرم» خواهیم داشت. شایان‌ذکر است، در شماره ۵۱ مجله سرمشق، نظری داشتیم به جلد اول کتاب «رواق زبرجد» و در آن نوشتار - از آن جایی که این اثر بر پایۀ «تاریخ‌نگاری شفاهی» تدوین گشته است - ضمن اشاراتی به مبحث تاریخ شفاهی و تعریف آن بر اساس نظرات کارشناسان این عرصه چون: مارتا راس، لیندا شاپز، جودیت میر و ... با ارائه کوته‌ترین و مفیدترین تعریف به این مضمون: «تاریخ شفاهی روشی ...
حیرت و عبرت (۳)
توها
در بخش «حیرت و عبرت» این شماره، حکایتی عجیب از خودشیفتگی، استبداد و تفاخر یکی از حکام کرمان در دوره قاجاریه نسبت به مردم این ایالت داریم. البته این نوع برخورد در این مقطع زمانی چندان دور از ذهن و باور نبوده وقتی شاهان قاجار خود را «ظل الله» می‌پنداشتند، از اینان که اغلب شاهزادگانی از همان قماش بودند، نیز چنین برخوردی چندان عجیب و غریب نبوده و شاید در این میان، سبک برخورد و سلوک همراه با رأفت و ملاحظه افرادی چون «امیرنظام گروسی»، عجیب و دور از ذهن بوده است.
به هر تقدیر قبل از ذکر این روایت، بد ...
[جامعه ]
همه چیز به خانه برمی‌گردد
جایی خواندم:«خانه یک مکان نیست، یک احساس است...» بله... و حاوی قوی‌ترین احساس‌ها چه آن زمان که در خانه پدری اوقات کودکی را می‌گذرانی و چه آنگاه که دیگر در آن خانه نیستی و تمام احساسات آن خانه اما همراهت است و تا زنده‌ای دنبالت می‌آید... اما زندگی در همین خانه و همین منبع احساس اقتضائاتی دارد که بحثی آموزشی و روان‌شناسانه دارد و می‌تواند معادلات بسیاری را در زندگی یک خانواده بسازد. چیزی که به‌عنوان مهارت‌های تربیت فرزندان از آن یاد می‌شود و بحثی بسیار مهم است. اینکه آیا والدینی که نسبت به نیازهای کودکان خودآگاهی ندارند و هیچ‌گونه ...
ما منتظر آن رخنه‌ایم هنوز...
مهر تمام شده و مهر هوا انگار تمامی ندارد. گل‌ها سر در گم شب‌ها یخ می‌زنند و روزها تشنه می‌شوند و هنوز غنچه باز می‌کنند. خبرگزاری‌ها آن‌قدر خبرهای احتمالی تحلیل کردند که جانشان درآمده و این جریان مداوم اضطراب دیگر برای مردم مثل وعده غذایی شده است. فرسودگیِ کریستین بوبن را می‌خوانم از هجوم فرسودگی. این روزها نظرش این است
«زندگی هیچ‌گاه به‌قدر زمانی قدرتمند نمی‌شود که یکی از راه‌های آن به رویش بسته می‌شود. آنگاه، صاف و زلال، از رخنه‌ای که برایش باقی‌مانده روان می‌شود...»
و ما منتظر آن رخنه‌ایم هنوز
و باز می‌گوید:
«روح به اندازه تن نیازمند نفس کشیدن و غذا ...
بندِ دل سیاه
اولین تعطیلات عیدی که با هم پا به جاده گذاشتیم را خوب به خاطر دارم. یک چادر مسافرتی، سه تا بالش و دوتا پتو را برداشت. دست راضیه را گرفت و سه‌تایی راهیِ طالقان شدیم.
راضیه سبد چای را جلوی پایش گذاشته بود و در راه گاه‌گاهی استکان احمد را پر می‌کرد؛ او هم یک قند گوشه لبش می‌‌گذاشت و هورت می‌کشید. چقدر این کارش را دوست داشتم به من حس غرور دست می‌داد. این مواقع و وقت‌هایی که به پیچ می‌رسیدیم و حتی زمانی که سبقت می‌گرفتیم شروع می‌کرد به تعریف کردن از من. می‌گفت: «می‌بینی راضی عروسکه عروسک». بعد ...
[مبل راحتی]
راهنمای صعود در تاریکی
در هشت دهه اخیر در صنعت نشر کتاب‌های مصور (کامیک) نام دو کمپانی رقیب «مارول» و «دی سی» بیش از دیگر ناشران به چشم می‌خورد. خیل عظیم ابرقهرمانان مخلوق ذهن و قلم نویسندگان و طراحان این دو شرکت توانسته است در تمامی این سال‌ها اشتیاق وصف‌ناپذیر طرفداران را در فاصله هفتگی از نشر یک مجموعه تا پخش نسخه بعدی در بالاترین سطح نگاه دارد. این منبع فوق‌العاده در سنوات اخیر فرصت بادآورده‌ای را برای صنعت سینما و در ادامه سریال سازی شبکه‌های تلویزیونی و کابلی ایجاد نموده تا از ظرفیت بالقوه این داستان‌ها و محبوبیت فوق‌العاده شخصیت‌های ابرقهرمان برای تولید ...
آنجا رو که دل تو را می‌خواند
پس از کشمکش فراوان، سرانجام توانستم وارد دبیرستان زبان‌های باستانی شوم و به‌اشتباه پنداشتم پیروز شده‌ام...
هنگامی که خواستم وارد دانشگاه رُم شوم، پدر سخت مخالفت کرد و گفت: «حرفش را هم نزن!» و من به رسم آن روزگار، بی چون و چرا پذیرفتم. نباید پنداشت پیروز شدن در یک جدال، به معنای پیروز شدن در نبرد است که این از خطاهای دوران جوانی است. اکنون گاه با خود می‌گویم که اگر در آن زمان پایداری و ایستادگی کرده بودم، سرانجام پدر تسلیم می‌شد، اما نهِ قاطع، بخشی از نظام تربیتی آن دوران بود و هیچ‌کس باور نداشت جوان‌ها بتوانند تصمیم ...
چشم‌ها تنها برای دیدن نیستند
در دنیای آشفته و مملو از تلوّن رنگ و تصویر امروز، دنیای معنا بخش و معنا ساز ادبیات می‌تواند تصاویر حقیقی‌تر و زیباتری از انسان ارائه دهد؛ او را آنی از این سرگشتگی دور نماید و به سکونی لذت‌بخش رهنمون سازد. ساختار بوطیقایی اثر ادبی که به گفتۀ ویکتور هوگو حاصل دو عنصر اندیشه و الهام است، می‌تواند به زیبایی، اندیشه‌های بلند انسانی را بر روح خیال گستر و بلند منظر وی بدمد و او را به فهمی عمیق از هستی برساند. در واقع، نویسندۀ اثر از خلال تصاویری ساده که از فرد و اجتماع دریافت می‌کند، گاه به مفاهیمی ...