چند سالی است شاهد تغییرات آب‌وهوایی و افزایش گردوغبار و ریزگردها در شهر کرمان هستیم. در ماه‌های گذشته هم شدت ریزگردها و آلودگی هوا، چند بار شهر کرمان را به تعطیلی کشاند. افزایش آلودگی هوا و بالا رفتن تعداد روزهای ناسالم شهر کرمان، اگر امروز جدی گرفته نشود و تا دیر نشده فکر اساسی برای حل معضل ریزگردها نشود، در آیندۀ نه‌چندان دور، ما را با بحرانی اساسی روبه‌رو خواهد کرد. تاکنون ۲۹ کانون فرسایش بادی در استان شناسایی شده. به گفتۀ مدیرکل محیط‌زیست استان کرمان، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی که موجب تنزل کیفیت آب در استان شده و کیفیت پایین آب که منجر به خشک شدن باغ‌های پستۀ شمال استان شده، آن‌ها را به کانون ریزگردها تبدیل کرده است.

از ریزگردها به‌عنوان مهمانی ناخوانده تعبیر می‌شود، اما آیا این پدیده واقعاً ناخوانده است؟ عملکرد و نوع تعامل ما با محیط‌زیست اطراف‌مان نقشی در ایجاد آن نداشته است؟ درواقع علاوه بر طرح‌های کلان در جهت کاهش ریزگردها و آلودگی هوا که نیاز به اصلاح رویکرد دارند، هر یک از ما هم باید سهم خود را در این آلودگی ببینیم و برای کاهش آن قدم برداریم.

با «محمد درویش»، کنشگر محیط‌زیست، پژوهشگر و کویرشناس که بیش از سه ‌دهه، تلاش مؤثر در زمینۀ مسائل مختلف مرتبط با محیط‌زیست ایران داشته است، در مورد ریشۀ پدید آمدن معضل ریزگرد و گردوغبار، پیامدها و آثاری که برای محیط‌زیست و انسان‌ها به همراه دارد، نقشِ رفتار و تعامل ما با محیط‌زیست در ایجاد پدیدۀ ریزگرد، ریشه‌ها و منشأ اصلی ریزگرد در کرمان و راهکارهای مقابله با آن، گفت‌وگویی داشتم که در ادامه می‌خوانید.

چند سالی است که از وقوع ریزگرد در نقاط مختلف کشور زیاد می‌شنویم؛ به‌ویژه وقتی وقوع پدیدۀ ریزگرد، زندگی اهالی مناطق جنوب شرقی و غربی کشور را مختل می‌کند؛ اصلاً ریزگرد چیست؟ چطور و بر اثر چه عواملی ایجاد می‌شود؟

به سال‌هایی که طی آن‌ها با بحران بارندگی روبه‌رو می‌شویم، اصطلاحاً سالِ خشک یا خشک‌سالی گفته می‌شود، چون سطح پوستۀ خاک خشک‌تر از همیشه و رطوبت آن کمتر می‌شود. در این سال‌ها مجال بیشتری برای تاخت و تاز گردوغبارها یا اصطلاحاً ریزگردها فراهم می‌شود. امسال هم به‌شدت با کمبود بارندگی روبه‌رو بودیم؛ در سال جاری که به‌طور متوسط حدود ۴۰ درصد میانگین ریزش‌های آسمانی در کشور کمتر از ۵۲ سال اخیر بوده و در استان کرمان این رقم بیش از ۵۰ درصد کاهش داشته، طبیعی است که با رخداد گردوغبار و ریزگرد بیشتر از سال‌های دیگر روبه‌رو هستیم. در مطالعه‌ای که «دفتر بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور» انجام داده، کانون‌های فرسایش بادی با مشخصات دقیق در کشور جانمایی شده است.

وقوع ریزگردها چه پیامدها و آثاری برای محیط‌زیست و مردم ساکن در آن زیست‌بوم خواهد داشت؟

از آنجایی که قطر ریزگردها عموماً کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون است، به‌راحتی می‌توانند از جدار مویرگ‌ها عبور کنند و هیچ ماسکی هم نمی‌تواند جلوی آن‌ها را بگیرد. در نتیجه ممکن است فشار اُسموزی خون را افزایش دهند و انسان‌ها و جانوران را درگیر سرطان خون کنند؛ بنابراین به‌شدت برای سلامتی انسان و سایر جانداران زیان‌آور است. علاوه بر این، ریزگردها با نشستن روی برگ درختان، فرایند فتوسنتز را مختل می‌کنند و درنتیجه تولید هم کاهش می‌یابد. همچنین ریزگردها در کوهستان‌ها روی پوشش‌های برفی می‌نشینند و رنگ برف را تیره می‌کنند، در نتیجه باعث می‌شوند میزان دریافت انرژی گرمایی خورشید بیشتر شود و برف‌هایی که تا اواخر تیرماه هم در کوهستان‌ها باقی می‌ماند با سرعت بیشتری آب شود که این روند منجر به وقوع سیلاب‌های شدید و تخریب می‌شود.

وقتی که صحبت از محیط‌زیست می‌شود همه ناخودآگاه یاد مناطقی می‌افتیم که محل زندگی و حیات جانوران و گیاهانی هستند که بودن‌شان به زمین معنا می‌دهد. طی سالیان گذشته و با و جود تغییرات اقلیمی و به هم ریختن اوضاع آب و هوایی کره زمین اهمیت این تصویر و و جود جانوران و گیاهان بیشتر نمایان می‌شود و اینکه هر یک از ما در مناطقی که زندگی می‌کنیم وظیفه‌ای بزرگ در حفاظت از محیط‌زیست داریم. گفت‌وگو با مطهره قریشی، رئیس اداره حفاظت از محیط‌زیس جیرفت در همین زمینه بود. وی تحصیلات زیست‌شناسی در مقطع کارشناسی ارشد دارد و پیش از این در شهرستان‌های بردسیر و کرمان در سطوح کارشناسی و معاونت حفاظت از محیط‌زیست فعالیت نموده است.

یکی از چالش‌های بزرگ در سطح ملی و بین‌المللی بحث آسیب‌هایی ست که بشر به محیط‌زیست خود وارد می‌کند و اثرات منفی آن را در مسائلی مانند گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی می‌بینیم. از منظر شما به‌عنوان یک متخصص کدام رفتارهای بشر بیشتر به این آسیب‌ها منجر می‌شود که ضرورت دارد سریع‌تر راه متوقف شدن بپیمایند...

در ابتدا باید بگویم که مشارکت اجتماعی مردم در حوزه محیط‌زیست هنگامی عینیت پیدا می‌کند که مردم بدانند چه مخاطراتی محیط‌زیست آنان را تهدید می‌کند؟ علت آن چیست و چگونه می‌توان با بهبود عملکرد یا تغییر رفتار و سبک زندگی به رفع آن کمک کرد؟ بهبود رفاه، معیشت و حفظ سلامت مردم باید محور تمامی فعالیت‌ها باشد و با انجام اقدامات مغایر با محیط‌زیست نباید موجبات پیش‌فروش حقوق آیندگان و بر هم زدن نظم اجتماعی فراهم شود. اگر مسئولان اصول توسعه پایدار را رعایت کنند محیط‌زیستی همراه با اقتصاد پویا خواهیم داشت. مردم ما باید بدانند پیش از اندیشه یک فعالیت اقتصادی باید اندیشه زیست‌محیطی آن متبلور شده باشد زیرا درآمد و اقتصاد در کنار محیط‌زیست سالم ارزشمند است. تعرض به محیط‌زیست و منابع طبیعی آن به بهانه‌های مختلف از جمله جاده‌سازی، معدن‌کاوی و ... به هیچ عنوان قابل توجیه نیست. سدسازی در کشور بدون توجه به سیاست‌های توسعه پایدار در مقطعی باب شد و به محیط‌زیست و آب‌های سطحی و زیرسطحی شهرها آسیب جدی زده است و همچنین عدم رهاسازی حقابه زیست‌محیطی تالاب‌ها به صورت پیوسته و کارشناسی شد و حفر چاه‌های آب غیرمجاز یکی از دلایل اصلی خشکسالی‌های اخیر و بروز پدیده گرد و غبار می‌باشد. تأکید می‌نمایم که هر ساعت تأخیر در چاره‌اندیشی و تعدیل آسیب‌ها می‌تواند مخاطرات جدی در حوزه محیط‌زیست، کشاورزی و دامداری ایجاد کند و این هشداری برای همه ما می‌باشد تا نسبت به اعمال، رفتار و برنامه‌هایمان تجدیدنظر کنیم.

بر اساس آخرین گزارش مجمع جهانی اقتصاد، از میان ۵ ریسک اصلی موجود برای حیات بشر، ۴ ریسک مربوط به محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی است. در سال‌های اخیر تغییرات آب و هوایی و گرمایش جهانی، صدمات جبران‌ناپذیری را به برخی کشورها وارد کرده است. مطالعات نشان داده که منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، بیشترین خسارات و صدمات اقتصادی را از گرمایش جهانی متحمل خواهند شد درحالی‌که کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی کمترین خسارات را خواهند دید.

در ایران ازجمله استان کرمان شواهدی چون افزایش متوسط دما در کشور، کاهش بارش‌ها، افزایش تعدد و شدت حوادث زیست‌محیطی (مانند سیل و خشکسالی) نشان‌دهنده بروز روزافزون اثرات گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در کشور و استان است. مطالعات گسترده زیست‌محیطی نشان‌دهنده آن است که آسیب‌پذیری ایران از تغییرات اقلیمی، بیش از متوسط جهان است. از سویی تغییر اقلیم بر کشور ایران اثرات ملموس و مشهودی دارد؛ ‌ افزایش توالی بروز حوادث شدید زیست‌محیطی مانند امواج حرارتی (روزهای بسیار گرم) در جنوب شرق ازجمله استان کرمان و روزهای بسیار سرد در شمال غرب، افزایش ۴۰درصدی باران‌های سیل‌آسا و روزهای خشک در نواحی غربی و جنوب شرق کشور و استان کرمان، بروز خشکسالی و ایجاد چشمه‌های گردوخاک در کشور و منطقه که منجر به افزایش بروز پدیده ریزگردها در شهرهای غرب و جنوب غربی و جنوب شرقی کشور و استان کرمان شده است.

تمامی پیامدهای مذکور در شرایطی مشاهده می‌شود که تغییر دمای کره زمین طی دو سده اخیر حدود ۱ درجه سانتیگراد بوده است. مطابق پیش‌بینی‌ها، بسیار محتمل است که با دو برابر شدن غلظت دی‌اکسیدکربن در اتمسفر، افزایش دما طی سال‌های باقیمانده تا پایان قرن ۲۱ ام در ایران تا ۵/۴ درجه سانتیگراد باشد. این افزایش دما، طبیعتاً، منجر به بروز شدیدتر پیامدهای تغییرات اقلیمی در کشور و ازجمله استان کرمان خواهد بود. با در نظر گرفتن پایان‌پذیری منابع آبی زیرزمینی که در شرایط فعلی بالغ بر ۵۵% از نیاز آبی کشور را تأمین می‌کند،بحرانخشکسالیدر آینده از خطرات جدی توسعه اقتصادی و اجتماعی در کشور ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش در استان خشک و نیمه‌خشک کرمان خواهد بود.

بر اساس نتایج شبیه‌سازی‌های انجام شده در زمینه تغییرات متغیرهای آب و هوایی تا سال ۲۰۴۰ میلادی (۲۵ سال آتی) نسبت به دوره ۲۰۰۵-۱۹۷۶ (دوره پایه مشاهداتی)، توسط IPCC تغییرات اقلیمی در ایران و از جمله استان کرمان پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت که می‌توان به کاهش ۹ درصدی متوسط مقدار بارش، افزایش حدود یک درجه سانتیگراد متوسط دما، افزایش ۴۰ درصدی تعداد بارش‌های سنگین و سیل‌آسا خصوصاً در استان‌های جنوبی، جنوب شرق و جنوب غرب کشور اشاره کرد. همچنین، تعداد روزهای داغ (دمای بیش از ۳۰ درجه سانتیگراد) در اکثر نقاط کشور افزایش می‌یابد و این افزایش در جنوب شرق کشور (استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان) بیش از مناطق دیگر خواهد بود، تعداد روزهای خشک در اکثر نقاط کشور افزایش می‌یابد و مناطق غرب (استان‌های ایلام، کردستان، لرستان و کرمانشاه) و جنوب شرق (استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان) بیشترین روزهای خشک را تجربه خواهند کرد و افزایش روزهای خشک موجب وقوع خشکسالی در اکثر نقاط کشور ازجمله استان کرمان خواهد شد.

لازم به ذکر است که شهرهای شهداد، فهرج و مناطق مختلف جنوب کرمان به‌صورت مداوم در لیست گرم‌ترین شهرهای ایران قرار گرفته‌اند و دمای بین ۴۵ تا ۵۰ درجه را تجربه کرده‌اند در این شرایط منابع آبی محدود سطحی موجود در استان در حال تبخیر کامل قرار دارند و کاهش رطوبت و افزایش دما شرق استان کرمان را عملاً به سمت تجربه دوباره خشکیدگی باغات سوق می‌دهد. از سوی دیگر خشکسالی و کمبود منابع آبی نیز در حالی در سال جاری و با نزدیک شدن به ماه‌های انتهایی تابستان بیشتر خودنمایی می‌کند که همچنان کشاورزی سنتی و آبیاری غرق آبی ۷۵ درصد آب مورد استفاده در بخش کشاورزی را تبخیر کرده یا در قعر زمین فرو می‌برد، عدم توجه به کشاورزی علمی و توسعه برنامه‌ریزی نشده کشاورزی در برخی از مناطق استان کرمان وضعیت را بیش از گذشته دچار چالش کرده است.

اخیراً فیلم کوتاهی توسط «الهه روان‌بخش»، هنرمند کرمانی تولید شده است که در بخش‌های مهمی از آن به بی‌مبالاتی عده‌ای در به نابودی کشاندن زیبایی‌های محیط‌زیست در دشت ریواس کرمان و اهمیت حضور و مراقبت‌های افراد محلی در آن می‌پردازد. روان‌بخش تحصیلات مهندسی مکانیک دارد و در رشته‌های تئاتر، نقاشی و فیلم‌سازی فعالیت قابل‌توجهی دارد. گفت‌وگوی ما با او در مورد اثر اخیرش و نقش هنرمندان در حفاظت از محیط‌زیست است...

لطفاً در مورد این فیلم کوتاه و دلیل ساخت و تولید آن برایمان بگویید و اینکه چگونه این ایده به ذهنتان رسید؟

در افسانه‌های کهن ایران‌زمین، در کتاب شاهنامه حکیمِ بزرگ ابوالقاسم فردوسی انسان، در ابتدای پیدایش، ریواس بوده است. بازگشتی به افسانه‌های گیاه انسانی وجود دارد که این موضوع بسیار برای خودم جالب بود و احتمال می‌دهم شاید گیاه ریواس اهمیت خاصی در بقای انسان‌های گذشته داشته است! اولین انسان‌ها به نام «مشی» که مذکر بوده و «مشیانه» که مؤنث بوده به‌عنوان برگ‌هایی از گیاه ریواس یاد شده است و داستان مفصل آن به قلم آقای محمد محمدعلی (۱۳۳۷) در کتاب مشی و مشیانه موجود است. این افسانه و سفر من به دشت ریواس روستای چشمه گز در سال ۱۳۹۵ باعث جرقه‌ای در ذهنم برای تولید فیلمی با این محتوا شد. در اردیبهشت ۱۴۰۰ بالاخره موفق شدم برای ضبط فیلم اقدام کنم. به علاوه موضوع تخریب دشت‌ها به وسیله ماشین‌های آفرودی یا گردشگرانی که نادانسته به طبیعت آسیب‌های جدی وارد می‌کنند، ایده‌ای شد تا این موضوع را نیز به فیلم‌نامه اضافه کنم و آن را در قالب نارضایتی اهالی روستا به نمایش بگذارم؛ روستاییانی که افسانه‌ها را خوب می‌دانند، طبیعت را دوست دارند و برای تمام جانداران ارزش قائل‌اند.

در فیلم کوتاه شما، نکاتی برجسته‌تر است زیبایی دشت ریواس و امکان تخریب آن با برخی بی‌مبالاتی‌ها است در این مورد متأسفانه نمونه‌های زیادی برای تخریب چشم‌اندازهای طبیعی توسط انسان‌ها وجود دارد آیا در این مورد ایده خاصی در ذهن‌تان وجود داشت که در فیلم استفاده شود؟

ما در استان‌مان چشم‌اندازهای طبیعی خاص و بی‌نظیری داریم، اما احساس فوق‌العاده بودن را نسبت به این طبیعت بکر از دست داده‌ایم، به طور مثال با کلوت‌های شهداد که طی هزاران سال به دست قدرتمند طبیعت به این شکل منحصر به فرد ساخته شده‌اند با بی‌مهری برخورد می‌کنیم، طوری مسیرمان را در کویر تنظیم می‌کنیم که بتوانیم با ماشین روی این شاهکارها حرکت کنیم و نمی‌دانیم این ساختمان طبیعی و نایاب با حرکت اشتباه ما برای همیشه نابود می‌شود و آن را از نسل آینده‌مان دریغ می‌کنیم.

هنرمندان در جلوگیری از تخریب‌های زیست‌محیطی چگونه می‌تواند نقش بیشتری داشته باشند؟

هنر زمانی ارزش پیدا می‌کند که ارائه شود زمانی ارزش آن بیشتر می‌شود که دیده شود و از آن استقبال شود و زمانی به حد اعلای خود می‌رسد که تأثیرگذار باشد، حتی برای یک نفر. وقتی یک هنرمند سال‌ها روی یک موضوع فکر می‌کند، ساعت‌ها برای ارائه مؤثر آن زحمت می‌کشد و آن هنر از ذهن و قلبی مالامال از ارزش و اهمیت به موضوع آکنده می‌شود، لاجرم بر دل می‌نشیند و موضوع اصلی آنجا است که هنرمندان دغدغه‌های ذهنی‌شان را به قلم بیاورند، به تصویر بکشند و به مردم ارائه دهند، حتی اگر مخاطبان کمی داشته باشند، به امید آن که روی یک نفر از بشریت تأثیر گذارد.

در نقطه‌ای از این خط نامحدود زمانی قرار داریم که رسانه‌ها بسیار قوی فعالیت می‌کنند و تقریباً ۹۰ درصد جهانیان مخاطبان آن هستند، بدون شک قوی‌ترین عنصری که در این رسانه عظیم می‌تواند مردم را در هر زمینه‌ای تحت تأثیر قرار دهد هنر است.