شهر کرمان در دوره قاجاریه

شهر کرمان در دوره قاجاریه به روایت تصاویر (بخش اول)

***

در منابع در خصوص شهر کرمان (گواشیر) که در این دوره، مرکز ایالت کرمان (یکی از چهار ایالت مهم ایران۱) محسوب می‌گردیده است، این گونه آمده است:

«در ذکر اصل شهر کرمان: اگر چه در بنای او اختلاف بسیار است ولی آنچه در تواریخ مسطور است از بناهای اردشیر بابکان است. طالع عمارتش را با برج میزان سنجیده‌اند. آبش قنات و رود آب است. هوایش به غایت خوب و سالم. محدود است شرقاً به صحرای لوط و سیستان، مغرب به ولایت عراق و جنوب به مملکت فارس و بلاد لار و شمالاً به دیار خراسان و قاین. [کرمان] مشتمل است بر هجده بلوک ...

اطراف این شهر گشاده است. سمت مشرق، نیم فرسخی کوهی است، مشهور به «شیون کوه» و «طاق علی». در دامن آن کوه آثار عمارات بسیار و مقابر بی‌شمار است. غرض در خارج شرقی شهر به فاصله کمی آثار شهری غریب و ارگی عجیب پیداست که تعمیر آن در نظر اولوالابصار صورت نمی‌بندد، مگر به عنایت حضرت فرد صمد و نیروی اقبال سلاطین مبسوط‌الید و خرابی آن نیز ممکن نمی‌شود، مگر به مشیت الله و زوال دولت صاحب بارگاه.»۲

حصار و خندق دور شهر

در گذشته یکی از اولین ملزومات و اولین چیزی که در بدو ورود به هر شهر به چشم می‌آمد، حصار شهر بود؛ یعنی این‌که دور تا دور شهرها دیواره‌های بلندی احداث می‌شد جهت برقراری امنیت شهر و عبور و مرور به داخل یا خارج از شهر تنها از طریق دروازه‌ها امکان‌پذیر بود.

در شهر کرمان نیز بر اساس منابع و معدود آثار موجود، دور تا دور شهر حصار وجود داشته است و بنا به اطلاعات موجود، از ابوعلی محمد بن الیاس، حاکم دوره سامانی (۳۲۲ ـ ۳۱۸ ق) یاد شده که «در سنه ۳۲۲ ق. در سمت غربی و شمالی شهر قدیم کرمان، حصاری به طالع جوزا کشیده و محله‌ای که اکنون موسوم به محله شهر و سمت مشرق که کوی معمور و جزو همین شهر است از شهر شاه اردشیر است و سمت غربی جدید است.»۳ البته گفته شده تا دوره قاجاریه، سلطان شاهرخ بن امیر تیمور گورگانی در سنه ۸۳۶ این حصار را نیز تعمیر نموده است.۴

البته بعد از حملۀ آقامحمدخان قاجار به شهر کرمان در سال ۱۲۰۹ ق/ بخش‌هایی از شهر و ازجمله حصار شهر دچار صدمه شدید قرار گرفت که بعدها در دورۀ حکمرانی حکام یزدی و ابراهیم‌خان ظهیرالدوله، حصار شهر کرمان دوباره مورد مرمت قرار گرفت.

ذکر این نکته را نیز نباید دور از نظر داشت که به طور معمول در پشت حصار شهر نیز خندق حفر می‌گردید تا مانعی باشد جهت دستیابی دشمن به حصار شهر. از این‌رو دور تا دور شهر و به موازات حصار شهر، خندق‌هایی عمیق حفر می‌گردید و به‌محض احساس خطر از حمله دشمن، این خندق‌ها با آب پر می‌شدند تا دشمن به سهولت به حصار شهر دسترسی نداشته باشد.

محمدامین منشی کرمانی در خصوص حصار و برج‌های شهر کرمان در دوره قاجاریه آورده است:

«ذکر ابواب و حصار و غیره دوره شهر [به] تخمین یک فرسخ است و بروج و حصار [را] مارپیچ ساخته‌اند و اگر هر ساله تعمیر نبیند، انهدام پذیرد.»۵

دروازه‌های شهر

دروازه‌های شهر که در گذشته با اهداف دفاعی، امنیتی، تجارتی و کسب عوارض احداث می‌شدند، از مهم‌ترین ضروریات محسوب می‌گردید و از این رو توسط حکومت‌ها اداره می‌شدند و به طور معمول، تعداد آنان بسته به‌اندازه و میزان رفت و آمد داشت.

شهر کرمان تا اواسط دوره قاجاریه دارای پنج دروازه بوده است، چنان‌که منشی کرمانی که در سال ۱۲۷۶ ق. کتاب جغرافیای ایالت کرمان در عهد ناصری خود را تألیف نموده، از پنج دروازه یاد نموده است:

«شهر کرمان پنج دروازه دارد: یکی سمت مشرق است که او را «دروازه مسجد» گویند؛ زیرا که مسجد جامع کبیر کرمان سی چهل گام تا دروازه مزبور مسافت دارد و از این جهت او را دروازه مسجد گویند؛ و اکثر فواکه از سمت ماهان و گوک و خبیص از آن دروازه داخل شهر می‌شود.

و دروازه دیگر در جنوب شهر است، به «دروازه ریگ‌آباد» مشهور است. قریب به این دروازه، مزرعه‌ای است موسوم به «رُق آباد» و به‌اصطلاح عامه «ریگ‌آباد» شهرت دارد؛ ازین جهت دروازه را هم ریگ‌آباد می‌گویند. اغلب فواکه و اجناسی که از سمت جوپار و بردسیر و اقطاع و گرمسیرات و جیرفت و بندر می‌آید، از آن دروازه وارد می‌گردد.

دروازۀ دیگر که در مغرب واقع است، به «دروازه سلطانی» نامزد است. چون دروازۀ مزبور به سمت اصفهان و دارالخلافه اتفاق افتاده و قبل از بنای ارگ، «دروازه ارگ» هرگاه حاکم و فرمانروایی، به این ولایت می‌آمده، از آنجا وارد می‌شده، از آنجا او را دروازه سلطانی می‌خوانند و باری که از سمت یزد و اصفهان و سایر بلاد عراق می‌آید اغلب از آن دروازه می‌آیند.

دروازه دیگر که شمال شهر می‌باشد، مشهور به «دروازه گبری» است، وجه‌تسمیۀ آن این است که در خارج شمالی شهر خرابه بسیار است که بیوتات و بناهای آن هنوز اکثری برجاست و اتصال به دروازه دارد و آن خرابه‌ها را «گبر محله» گویند، لهذا دروازه را هم گبری خوانند. قوافل خراسان و تون (فردوس) و طبس و راور و کوهپایه و زرند و کوهبنان ازین دروازه آیند.»۶

اما در خصوص دروازه ششم شهر کرمان، یا همان دروازه ناصری، با آن‌که مرحوم محمود همت در کتاب «کرمان شهر شش دروازه» قدمت این دروازه را به گذشته دور نسبت داده است، اما طبق منابع مشخص می‌گردد، در دوره قاجاریه؛ مقارن با سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار و توسط محمد اسماعیل‌خان وکیل‌الملک اول (حاکم کرمان = ۱۲۸۴ ـ ۱۲۷۷ ق)، دروازه جدیدی به نام دروازه ناصری احداث گردید، و از این تاریخ به بعد، شهر کرمان به «شهر شش دروازه» مشهور گردیده است.

شایان ذکر است علت احداث دروازه جدید توسط محمداسماعیل خان وکیل‌‌الملک، در راستای برطرف نمودن نیاز اهالی محلۀ شهر بوده است. از این رو وکیل‌الملک اول با اخذ مجوز از درالخلافه، اقدام به ساخت دروازه ششم شهر کرمان در سال ۱۲۷۷ ق. نموده است. در این خصوص در روزنامه دولت علیه ایران آن زمان آمده است:

«از قراری که نوشته بودند چون یکی از محلات بزرگ کرمان، شهیر به «محله شهر» از دروازه‌های ولایت دور بود و به جهت خروج و دخول، وزیر کرمان [محمد اسمعیل‌خان وکیل‌الملک] به استصواب شاهزاده عمیدالدوله حکمران آنجا، دروازه‌ای در کمال امتیاز در آن محله به خارج باز کرده، موسوم به «دروازه ناصری» و میدانی در کمال فسحت و نزهت در خارج آن قرار داده‌اند که مردم در آنجا دکان و حمام و غیره بنا نمایند و آباد کنند و در طرف شهر آن دروازه نیز میدانی از آن کوچک‌تر به جهت فرود آمدن قوافل و عابرین و بار و غیره قرار داده‌اند و در ساعتی خوب دروازه را باز کرده و مردم را آسایشی کلی در عبور و مرور به هم رسیده، مشغول دعای به بقای ذات کثیرالبرکات همایون باشند».۷

...

تصویر: دروازه رق آباد (ریگ آباد)

توضیح: دروازه ناصری روبروی بیمارستان خداداد مهرابی خیابان شهید باهنر (ناصریه) واقع بود و بعدها در جریان احداث خیابان در این منطقه، نام خیابان (ناصریه) نیز برگرفته از نام همین دروازه بود.

...

*متن کامل این مطلب در شماره چهل و سوم ماهنامه سرمشق منتشر شده است.